The treaties of Alexandropol, Moscow and Kars, 1920–1921, that changed the fate of Nakhijevan

1918–1921 թթ. մի կողմից Հայաստանի Հանրապետությունը, մյուս կողմից՝ Թուրքիան ու նորաթուխ Ադրբեջանի Հանրապետությունը դարձել էին ազգամիջյան և տարածքային հակամարտությունների ասպարեզ։ Հակամարտությունը թեժացրեց դեռևս 1917 թ. տեղի ունեցած ռուսական հեղափոխությունների առաջացրած քաոսն ու 1918 թ. մարտի 26-ին սկսած օսմանյան ներխուժումը երկրամաս՝ Բաքվի գրավումով։ 1918 թ. մարտի 2–25-ին Նախիջևանում տեղի ունեցավ Մահմեդական ազգային խորհրդի անհաջող խռովությունը, 1919 թ. հուլիսի 20–25-ին՝ այդ խորհրդի զինված հարձակումը Երևանի վարչակազմի վրա ու հայերի զանգվածային կոտորածը, իսկ դեկտեմբերի 18–24-ին՝ Վերին ու Ներքին Ագուլիսների ոչնչացումը։ 1920 թ. հուլիսի 14–25-ին ՀՀ բանակը իրագործեց արագ ու հաջող ռազմարշավը՝ գավառում իր ինքնիշխանությունը վերականգնելու նպատակով։ Այդուհանդերձ, Ադրբեջանի սերտ համագործակցությունը քեմալականների և դաշինքը բոլշևիկների հետ 1920 թ. հանգեցրին Հայաստանի դեմ իրականացրած պատերազմի։ Հարձակման հետևանքով ռազմակալվեց Հայաստանի Հանրապետության մեծ մասը՝ ներառյալ Ալեքսանդրապոլ քաղաքն ու Նախիջևանի գավառը։
В 1918–1921 гг. Республика Армения с одной стороны и Турция с новообразованной Республикой Азербайджан – с другой, стали ареной межнациональных и территориальных конфликтов. Данный конфликт усилил хаос, созданный еще российскими революциями 1917 г. и османское вторжение в край, начавшееся 26 марта 1918 г. и cумевшее захватить Баку. 2–25 марта 1918 г. в крае произошел безуспешный мятеж Мусульманского национального совета, 20–25 июля 1919 г. – его военное нападение на ереванскую администрацию с массовой резней армян, а 18–24 декабря –уничтожение Верхнего и Нижнего Агулиса. 14–25 июля 1920 г. армия РА осуществила быстрый и успешный поход для востановления ее суверенитета в этом уезде. Вместе с тем, тесное взаимодействие Азербайджана с кемалистами и его союз с большевиками привели к войне 1920 г. против Армении. В результате агрессии была оккупирована большая часть Республики Армения, включая г. Александрополь и Нахиджеванский уезд.