Մկրտիչ Խրիմյանի 1904 թ. մայիսի 30-ի նամակները Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի նախագահներին՝ Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների հիմնահարցի համատեքստում

Письма Мкртича Хримяна от 30 мая 1904 г. президентам Франции и США в контексте проблемы реформ в Западной Армении ; Letters by Mkrtich Khrimian, dated 30 May 1904, to the presidents of France the USA in the context of the reform programs for Western Armenia

Մախմուրյան, Գայանե ; Զաքարյան, Անուշավան

Գլխ․ խմբ․՝ Մ․ Գ․ Ներսիսյան (1958-1998) ; Վ․ Միքայելյան (1999-2005) ; Գլխ․ խմբ․ պաշտոնակատար՝ Պ․ Մ․ Մուրադյան (2005) ; Ա․ Զաքարյան (2005) ; Գլխ․ խմբ․՝ Ս․ Հարությունյան (2006-2018) ; Ա․ Զաքարյան (2018-)

Պատմություն

Մկրտիչ Խրիմյանի նամակները ; Թեոդոր Ռուզվելտ ; Սահակ Այվատյան ; բարենորոգումներ ; Անդրանիկ Օզանյան ; Արևմտյան Հայաստան

36-56

1878–1904 թվականներին և, հատկապես, 1895 թվականից անզիջում պայքար էր ընթանում Մեծ տերությունների կողմից Օսմանյան կայսրության լծի տակ հեծող Արևմտյան Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնելու և այդ գործընթացները խաթարելուն հետամուտ Բ․ Դռան միջև։ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը, չնայած հակասություններին և մրցակցությանը, համատեղ ծրագրեր էին մշակում Օսմանյան կայսրությունում կապիտալիստական հիմքեր ստեղծելու համար։ 1895 թ․ մայիսի 11-ին Կ․ Պոլսում ստորագրված հայտնի հուշագրում այդ երկրների դեսպաններ Ֆ. Կարրին, Պ. Կամբոնը և Ա․ Նելիդովն Արևմտյան Հայաստանը դիտարկում էին որպես վարչական մեկ միասնական միավոր, որը պետական քաղաքականությամբ ենթարկվում էր ազգային, տնտեսական և ադմինիստրատիվ ճնշումների։ Բ․ Դուռը, չցանկանալով անգամ տարրական օրենքներով սահմանափակել հայերի անսանձ շահագործումը, իրեն պարտադրվող նորամուծությունները փոխարինեց Արևմտյան Հայաստանը հայաթափելու ու տեղաբնիկներին հողից զրկելու քաղաքականությամբ․ այն դարձավ քրդական ցեղերի, ոստիկանության ու կանոնավոր բանակի ամենավայրագ բռնությունների թիրախ։ Հայերի կյանքի, ունեցվածքի և տեղաշարժի համար նույնիսկ նվազագույն անվտանգություն չկար։ 1894–1896 թթ․ համիդյան զանգվածային ջարդերից հետո՝ 1904 թ․ հունվարի 23-ից մայիսի 14-ը, այնուհետև՝ մինչև հուլիսի 18-ը, այս քաղաքականության զոհը նորից դարձավ Սասունը, որտեղ հայկական փոքրաթիվ ինքնապաշտպանական ջոկատները փորձում էին պետական տեռորից պաշտպանել 30 հազար հայերի։
В 1878–1904 гг., и особенно с 1895 года, шла непримиримая борьба между блоком Великих держав, добивавшихся осуществления реформ в Западной Армении, страдавшей под игом Османской империи, и стремлением Высокой Порты сорвать эти процессы. Англия, Франция и Россия, при всех противоречиях и соперничестве между ними, вырабатывали совместные программы, чтобы утвердить капиталистические основы в Османской империи. В известном меморандуме, подписанном 11 мая 1895 г. в Константинополе послами этих стран Ф. Карри, П. Камбоном и А. Нелидовым, Западная Армения рассматривалась как единая территория управления, подвергающаяся государством национальным, экономическим и административным притеснениям. Не желая ограничивать свою беспредельную автократию и безудержную эксплуатацию армян даже элементарными законами, Высокая Порта заменила навязываемые ей нововведения политикой изгнания армян с их Родины и лишения автохтонных жителей их земли. Западная Армения стала мишенью самого дикого насилия со стороны курдских племен, полиции и регулярной армии. Здесь не было условий даже для обеспечения минимальной безопасности жизни, собственности и передвижения людей. An irreconcilable struggle was waged in 1878–1904, and particularly since 1895, between the block of Great Powers seeking to implement reforms in Western Armenia, that suffered under the yoke of the Ottoman Empire, and the longing of the Sublime Porte to abort these processes. England, France and Russia, notwithstanding all controversies and rivalries between them, elaborated joint programs to establish capitalist fundamentals in the Ottoman Empire. The ambassadors of these countries Ph. H. Currie, P. Cambon and M. Giers signed the famous memorandum in Constantinople on May 11, 1895, in which Western Armenia was regarded as a single territory of governance undergoing to national, economic and administrative oppression by the state. Unwilling to limit its unbridled autocracy and infinite exploitation of the Armenians even by most basic laws, the Sublime Porte replaced mandatory innovations by the policy of expelling the Armenians and depriving the autochtonous inhabitants of their lands. Western Armenia became a target of the most savage violence implemented by the Kurdish tribes, police, and the regular army. There were no conditions here to ensure even minimal security for life, property and movement of people.

ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ.

Հոդված

pdf

АЖ 359

Զորավար Անդրանիկի ծննդյան 160-ամյակի առթիվ

ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարան