Object structure

Գլխ․ խմբ․՝ Մ․ Գ․ Ներսիսյան (1958-1998) ; Վ․ Միքայելյան (1999-2005) ; Գլխ․ խմբ․ պաշտոնակատար՝ Պ․ Մ․ Մուրադյան (2005) ; Ա․ Զաքարյան (2005) ; Գլխ․ խմբ․՝ Ս․ Հարությունյան (2006-2018) ; Ա․ Զաքարյան (2018-)

Теодорос Гаврас ; Византия ; Понт ; Трапезунд ; Армения ; Тагавор (Такфур) ; «Деде Коркут» ; тюрки

174-208

Тюркский эпос «Деде Коркут» сложился в Центральной Азии, но в результате продвижения тюрко-огузских племен в Малую Азию географическая среда эпоса была перенесена на Армянское нагорье, где и произошло его окончательное формирование. Важным фактором является наличие в VI главе эпоса образа Тагавора, противника огузов и христианского правителя Трапезунда и Байберда. Очевидно, что с этим титулом упоминались не только армянские цари Киликии, но и правители Трапезунда и других византийских территорий, по крайней мере, в тюркских и мусульманских источниках XIIIXV вв. В отличие от более поздних форм «такфур» и «текфур», которые были частично изменены фонетически, образ правителя, противостоящего тюркам, представлен в эпосе в оригинальном фонетическом варианте, что указывает на ранние контакты между армянами и тюрками. Теодорос Гаврас (ок. 1050–1099), один из государственных и военных деятелей, выступавших против тюркского продвижения в регионе, происходил из армяно-византийской семьи. Ему удалось оказать успешное сопротивление и сохранить собственную власть в Понте на протяжении почти трех десятилетий и тем самым заложить основу правления Гаврасов. Действия, предпринятые Гаврасом, полностью соответствуют аналогичным действиям армянских князей на других территориях после падения царства Великой Армении в 1044 г. и разгрома в Маназкерте (Манцикерт) в 1071 г. После мученической кончины Теодорос Гаврас был не только канонизирован, но и стал одной из знаковых фигур христианской традиции и тюркского фольклора, что нашло отражение в тюркских эпических произведениях в образах Тагавора и Трапезундского бека.
«Դեդե Քորքութ» թյուրքական էպոսը ձևավորվել է Կենտրոնական Ասիայում, սակայն թյուրք-օղուզական ցեղերի՝ դեպի Փոքր Ասիա առաջխաղացման արդյունքում V գլխից սկսած էպոսի աշխարհագրական միջավայրը փոխադրվում է Հայկական լեռնաշխարհ, որտեղ էլ ընթացել է դրա վերջնական ձևավորումը: Կարևոր հանգամանք է էպոսի VI գլխում օղուզների հակառակորդ, Տրապիզոնի և Բաբերդի քրիստոնյա տիրակալ Թագավորի (Tagavor) կերպարի առկայությունը: Ակնհայտ է, որ նման տիտղոսով առնվազն XIII–XV դդ. թյուրքական և մուսուլմանական աղբյուրներում հիշատակվում էին ոչ միայն Կիլիկիայի հայոց արքաները, այլ նաև Տրապիզոնի ու բյուզանդական այլ տարածքների կառավարիչները: Ի տարբերություն որոշակիորեն հնչյունափոխված «թաքֆուր» և «թեքֆուր» հետագա ձևերի՝ էպոսում թյուրքերի հակառակորդ, իշխանավորի կերպարը նշվում է իր սկզբնական հնչյունական տարբերակով, ինչը վկայում է հայերի և թյուրքերի վաղ շրջանի շփումների մասին: Տարածաշրջանում թյուրքական առաջխաղացման դեմ հանդես եկած պետա- կան-զինվորական գործիչներից Թեոդորոս Գավրասը (մոտ 1050–1099 թթ.), որը սերում էր հայ-բյուզանդական ընտանիքից, մոտ երեք տասնամյակ կարողացել է հաջողությամբ դիմադրել և պահպանել սեփական իշխանությունը Պոնտոսում՝ հիմք դնելով Գավրասների կառավարմանը: Գավրասի ձեռնարկած գործողությունները միանգամայն համահունչ են 1044 թ. Մեծ Հայքի թագավորության անկումից և 1071 թ. Մանազկերտի պարտությունից հետո այլ տարածքներում հայ իշխանների իրականացրած համանման գործողություններին: Երկարատև պայքարից և նահատակությունից հետո Թեոդորոս Գավրասը ոչ միայն սրբադասվեց, այլև դարձավ քրիստոնեական ավանդության և թյուրքական բանահյուսության կերպարներից, ինչը թյուրքական վիպական ստեղծագործություններում ներկայացվում է Թագավորի և Տրապիզոնի բեկի կերպարների միջոցո
The Turkic epic “Dede Korkut” was formed in Central Asia, but as a result of the advance of the Oghuz Turkic tribes to Asia Minor, the geographical environment of the epic was transferred to the Armenian Highlands, where its final formation took place. An important circumstance is the presence of the figure of Tagavor, the Christian ruler of Trebizond and Bayberd, the opponent of the Oghuz Turks, in Chapter VI of the epic. It is obvious that not only the Armenian kings of Cilicia, but also the rulers of Trebizond and other Byzantine territories were mentioned with this title, at least in the Turkic and Muslim sources of the 13th–15th centuries. Unlike the later forms “takfur” and “tekfur” that had definitely undergone phonetic alterations, the image of the ruler who opposed the Turks in the epic is mentioned in its original phonetic version, which indicates early contacts between the Armenians and Turks. One of the military and state figures who opposed the Turkic expansion in the region, Theodoros Gavras (1050–1099), born into an Armenian-Byzantine family, managed to successfully resist and maintain his own power in Pontus for almost three decades, laying the foundation for the Gavrades (Gabrades) rule. The actions taken by Gavras are entirely consistent with similar actions carried out by the Armenian sovereigns in other territories after the fall of the Kingdom of Great Armenia in 1044 and the defeat at Manazkert (Manzikert) in 1071. After his long struggle and martyrdom, Theodoros Gavras was not only canonized, but also became one of the figures of the Christian tradition and Turkic folklore, which is represented in Turkic epic works through the images of Tagavor and the Bek of Trebizond.

ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ.

Հոդված

pdf

АЖ 359

ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարան